Η αιτία των ψυχικών διαταραχών δεν είναι γνωστή.
Υπάρχουν ωστόσο πολλές υποθέσεις γύρω απ’ αυτό το θέμα οι οποίες βασίζονται σε δύο βασικές αντιλήψεις.
Η μία αντίληψη είναι να θεωρούνται οι ψυχικές διαταραχές ως αποτελέσματα βιολογικών παραγόντων που σχετίζονται με ελαττωματικές λειτουργίες του εγκεφάλου (βιολογικές θεωρίες). Η άλλη αντίληψη είναι να θεωρούνται ως αποτελέσματα εμπειριών του ατόμου κυρίως στην παιδική αλλά και σε άλλες ηλικίες (ψυχολογικές θεωρίες). Ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο ακραίες αντιλήψεις υπάρχουν και πολλές ενδιάμεσες, σύμφωνα με τις οποίες οι ψυχικές διαταραχές οφείλονται σε έναν συνδυασμό βιολογικών παραγόντων και εμπειριών του ατόμου.
Η άποψή μας εμπίπτει στην τρίτη κατηγορία και θα την αναπτύξουμε παρακάτω.
Υπάρχουν ψυχικές διαταραχές όπου φαίνεται πιο πιθανό τον κυριότερο ρόλο να τον παίζουν βιολογικοί παράγοντες που σχετίζονται με ελαττωματικές λειτουργίες του εγκεφάλου. Αυτές είναι οι ψυχωτικές διαταραχές και οι μη ψυχωτικές που είναι τόσο σοβαρές ώστε να απαιτούν νοσηλεία, χωρίς να μπορούν να βρεθούν εξωγενείς παράγοντες αρκετά στρεσογόνοι για να δικαιολογήσουν την κλινική εικόνα.
Είναι όμως σημαντικό να πούμε ότι ακόμα και σε σοβαρές ψυχωτικές διαταραχές, οι εμπειρίες του ατόμου και ιδίως αυτές της παιδικής του ηλικίας, συνέβαλαν στην εμφάνιση της ψύχωσης και ότι είναι πολύ πιθανό αυτή να μην εκδηλωνόταν υπό πιο ευνοϊκές συνθήκες. Δηλαδή ακόμα και στις περιπτώσεις που τον κυριότερο ρόλο στην εκδήλωση μιας ψυχικής διαταραχής τον παίζουν βιολογικοί παράγοντες, δεν σημαίνει ότι αυτοί οι παράγοντες είναι καθοριστικοί και από μόνοι τους ικανοί.
Για παράδειγμα, μόνο το 50% των ομοζυγωτικών διδύμων αδελφών (με το ίδιο δηλαδή ακριβώς DNA) ψυχωτικών ασθενών εκδηλώνουν ψύχωση. (Ασφαλώς βιολογικοί δεν είναι μόνο οι γενετικοί παράγοντες, όμως αν δεν υπάρχει κάποια επίκτητη βλάβη του εγκεφάλου όπως κυρίως τραυματισμός, λοίμωξη ή όγκος στο ιστορικό του ασθενούς, μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο όποιος βιολογικός παράγων έπαιξε τον ρόλο του στην εμφάνιση ψύχωσης είχε γενετική βάση).
Αφού ακόμα και για τις ψυχωτικές και τις σοβαρές μη ψυχωτικές διαταραχές ισχύει ότι οι βιολογικοί παράγοντες δεν είναι καθοριστικής σημασίας, πολύ περισσότερο αυτό ισχύει για όλες τις υπόλοιπες ψυχικές διαταραχές τυπικές [1] ή άτυπες) που συνιστούν την συντριπτική πλειοψηφία διατάραξης της ψυχικής υγείας. Δηλαδή στις μη ψυχωτικές και όχι τόσο σοβαρές ψυχικές διαταραχές (για τις οποίες από δω και πέρα θα χρησιμοποιούμε τον παλιότερο όρο «νευρωτικές») οι βιολογικοί παράγοντες παίζουν πολύ μικρότερο ρόλο και τον κυριότερο τον παίζουν οι εμπειρίες του ατόμου, ιδίως στην παιδική ηλικία.
[1] Τυπικές ψυχικές διαταραχές είναι αυτές για τις οποίες έχουν προταθεί συγκεκριμένα κριτήρια διάγνωσης σύμφωνα με διαγνωστικά συστήματα όπως το DSM (Diagnostic and Statistical Manual of mental disorders – από τον Αμερικανικό Ψυχιατρικό Σύλλογο) και το ICD (International statistical Classification of Diseases and related health problems από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας). Ωστόσο υπάρχει ένα τεράστιο ποσοστό ίσως και 50% ανθρώπων ψυχικά μη υγειών (με την έννοια ότι δεν απολαμβάνουν ψυχική ευεξία και ομαλές σχέσεις με τους άλλους στην καθημερινότητά τους) με κλινική εικόνα που δεν ταιριάζει σε καμία τυπική ψυχική διαταραχή. Αυτοί οι άνθρωποι θα μπορούσαμε να πούμε ότι υποφέρουν από κάποια άτυπη ψυχική διαταραχή (ή όπως το θέτουν τα ίδια τα διαγνωστικά συστήματα «ψυχική διαταραχή που προσομοιάζει με κάποια τυπική, αλλά δεν κατατάσσεται σ’ αυτήν την διάγνωση.
Σ’ αυτήν την κατηγορία ψυχικών διαταραχών οι όποιοι βιολογικοί παράγοντες τείνουν να παίζουν τον ρόλο απλά μιας ιδιοσυγκρασιακής ιδιομορφίας στη δομή και την λειτουργία του εγκεφάλου και όχι του «ελαττώματος»· και καθορίζουν περισσότερο το ποια μορφή θα πάρει η διατάραξη της ψυχικής υγείας, παρά το αν θα υπάρξει ή όχι διατάραξη.
Δηλαδή, με δεδομένες τις εμπειρίες του ατόμου ιδίως στην παιδική ηλικία, οι βιολογικοί παράγοντες, το σύνολο των χαρακτηριστικών στη δομή και τη λειτουργία του εγκεφάλου του, δεν καθορίζουν τόσο το αν το άτομο αυτό θα εκδηλώσει ή όχι ψυχική διαταραχή, αλλά κυρίως τι είδους ψυχική διαταραχή θα εκδηλώσει .
Όσο πιο πολύ απομακρυνόμαστε από το άκρο των ψυχωτικών και των σοβαρών μη ψυχωτικών ψυχικών διαταραχών, τόσο πιο πολύ μπορούμε να πούμε ότι οι εμπειρίες ενός ατόμου με διαταραγμένη ψυχική υγεία είναι αυτές που έπαιξαν τον καθοριστικό ρόλο στην διατάραξη αυτή.
Αυτό σημαίνει ότι το πιθανότερο είναι πως με τις ίδιες εμπειρίες, αν δεν πάθαινε την συγκεκριμένη ψυχική διαταραχή (λόγω του ότι δεν θα υπήρχαν οι βιολογικοί παράγοντες που συνδέονται μαζί της) θα υπέφερε οπωσδήποτε από μία άλλη μορφή διατάραξη της ψυχικής του υγείας (τυπική ή άτυπη).
Αυτή η διατάραξη θα είναι συνδεδεμένη με άλλους βιολογικούς παράγοντες οι οποίοι όμως, ας το επαναλάβουμε, δεν σημαίνει ότι συνιστούν οπωσδήποτε κάποιο ελάττωμα στη λειτουργία του εγκεφάλου το οποίο αποτελεί την πραγματική αιτία της διατάραξης.
Για να το κατανοήσουμε αυτό, χρειάζεται να σημειώσουμε πως όλα τα συναισθήματα, δυσάρεστα ή ευχάριστα, υπερβολικά ή φυσιολογικά αντιστοιχούν σε βιολογικές μεταβολές στον εγκέφαλο.
Το ότι δηλαδή θα βρούμε π.χ. μειωμένη συγκέντρωση της τάδε ουσίας στον εγκέφαλο ενός ανθρώπου που είναι πολύ συχνά στενοχωρημένος, δεν σημαίνει ότι η αιτία της στενοχώριας του είναι η έλλειψη αυτής της ουσίας. Διότι κάθε στενοχώρια, ακόμα και φυσιολογική, για να βιωθεί, πρέπει να πέσει το επίπεδο συγκέντρωσης αυτής της ουσίας στον εγκέφαλο. Π.χ. για να βιώσει κάποιος στενοχώρια που πέθανε το παιδί του, πρέπει να γίνουν χημικές μεταβολές στον εγκέφαλό του. Αν δεν γίνουν αυτές οι μεταβολές για οποιονδήποτε λόγο, ακόμα κι αν χάσει όλη του την οικογένεια και όλη του την περιουσία μέσα σε μια μέρα, δεν θα μπορεί να βιώσει στενοχώρια.
Επόμενο λοιπόν είναι η υπερβολική (μη φυσιολογική) στενοχώρια να διενεργείται μέσω υπερβολικής πτώσης του επιπέδου αυτής της ουσίας στον εγκέφαλο, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η υπερβολή στη στενοχώρια έχει ως αρχική αιτία κάποιο ελάττωμα στη λειτουργία του εγκεφάλου που οδηγεί στην έλλειψη της ουσίας.
Όπως θα δούμε παρακάτω στις περισσότερες περιπτώσεις νευρωτικών ψυχικών διαταραχών η αρχική αιτία είναι εμπειρίες του παρελθόντος που οδήγησαν σε αρνητικές πεποιθήσεις για τον εαυτό. Αυτή η αιτία οδήγησε την τάδε ουσία σε υπερβολική μείωση κι έτσι το άτομο βιώνει υπερβολική στενοχώρια. Έρχεται μετά ο νευροφυσιολόγος, βρίσκει ότι η τάδε ουσία είναι ελαττωμένη στον εγκέφαλο του πάσχοντος και μας δίνει την εύλογη αλλά πολλές φορές εσφαλμένη εντύπωση ότι βρέθηκε η (αρχική) αιτία της υπερβολικής στενοχώριας.
[Η μη ελαττωματική φύση των όποιων βιολογικών συνιστωσών στην εμφάνιση ψυχικών διαταραχών, ιδίως των νευρωτικών που δεν απαιτούν νοσηλεία, τονίζεται με την επανάληψη γιατί έχει την εξής σημασία: οι ελαττωματικοί βιολογικοί παράγοντες σ’ αυτές τις περιπτώσεις δεν συνιστούν όντως αιτίες ασθενειών ή αρρωστιών και άρα το άτομο που δεν είναι ψυχικά υγιές δεν είναι πράγματι φορέας ενός ελαττώματος ή μίας αδυναμίας όπως υποδηλώνουν αυτές οι λέξεις· («αρρώστια» και «ασθένεια» είναι δύο λέξεις που συντίθενται από το στερητικό α και τις λέξεις «ρώμη» και «σθένος» αντίστοιχα που σημαίνουν δύναμη)].
Ας δούμε τώρα συνοπτικά, ποια είναι η βασική αιτία των ψυχικών διαταραχών (τυπικών ή άτυπων). Σύμφωνα με την υπόθεση που αναπτύσσουμε εδώ, η ρίζα κάθε μορφής κλονισμού της ψυχικής υγείας είναι η αρνητική εικόνα που έχει ο άνθρωπος για τον εαυτό του.
Ο άνθρωπος που δεν απολαμβάνει ψυχική υγεία, κατά κανόνα πιστεύει συνήθως υποσυνείδητα για τον εαυτό του σκέψεις όπως «δεν αξίζω να με αποδέχονται», «δεν αξίζω να μ’ αγαπούν», «δεν αξίζω να με σέβονται», «είμαι αδύναμος», «είμαι ανίκανος», «είμαι δειλός», «δεν έχω δύναμη θέλησης», «είμαι τεμπέλης», «είμαι εγωιστής», «είμαι κορόιδο» κ.λπ..
Τις πεποιθήσεις αυτές τις απέκτησε εξ’ αιτίας ενός συνδυασμού αρνητικών εμπειριών στην παιδική ηλικία και ενός υψηλού βαθμού ευαισθησίας/ευφυΐας/ αυτεπίγνωσης· (με τον έναν, τον άλλον ή και τους δύο αυτούς παράγοντες να ξεφεύγουν λιγότερο ή περισσότερο απ’ το σύνηθες). (Για περισσότερα πάνω σ’ αυτό το θέμα, βλ. άρθρα «Πώς οι εμπειρίες της παιδικής ηλικίας επηρεάζουν την αυτοεκτίμησή μας» και «Τι είναι ευαισθησία και πώς επηρεάζει την αυτοεκτίμησή μας»).
Εξ’ αιτίας αυτών των πεποιθήσεων και του αυξημένου βαθμού ευαισθησίας/ ευφυΐας/αυτεπίγνωσής του, αισθάνεται διάφορα δυσάρεστα συναισθήματα που χαρακτηρίζουν τις νευρώσεις όπως υπερβολική και επίμονη θλίψη (κεντρικό σύμπτωμα της κατάθλιψης), άγχος και ανησυχία ακόμα και για ασήμαντα ζητήματα ή και χωρίς κανέναν προφανή λόγο (κεντρικό σύμπτωμα της γενικευμένης αγχώδους διαταραχής αλλά και άλλων αγχωδών διαταραχών όπως η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή), κρίσεις πανικού, υπερβολικό φόβο για διάφορα αντικείμενα ή καταστάσεις (στις φοβίες), υπερβολική ανησυχία για το βάρος του σώματος (στις διαταραχές πρόσληψης τροφής) κ.λπ..
Και φυσικά αυτά τα συναισθήματα οδηγούν στις προβληματικές συμπεριφορές που επίσης χαρακτηρίζουν τις νευρώσεις όπως αδιαθεσία για δημιουργικές ή ψυχαγωγικές δραστηριότητες στην κατάθλιψη, αποφυγή μεγάλης ποικιλίας καταστάσεων στις φοβίες και στο γενικευμένο άγχος, καταναγκαστικές συμπεριφορές στην ψυχαναγκαστική καταναγκαστική διαταραχή, εθελοντικός υποσιτισμός στην ψυχογενή ανορεξία και επεισόδια βουλιμίας που ακολουθούνται από προκλητό έμετο στη ψυχογενή βουλιμία κ.ο.κ. .
Για περισσότερα σχετικά με το θέμα της βαθύτερης αιτίας των ψυχικών συμπτωμάτων, μπορείτε να βρείτε στο άρθρο «Ποια είναι η πραγματική αιτία που νοιώθουμε δυσάρεστα συναισθήματα;».
Επίσης επειδή η παραπάνω υπόθεση επηρεάζει την άποψη του κατά πόσον οι ψυχικές διαταραχές είναι ασθένειες, αν σας ενδιαφέρει αυτό το θέμα, μεταβείτε στο σχετικό άρθρο «Είναι η έλλειψη ψυχικής υγείας ασθένεια και ποια είναι η αξία της ψυχιατρικής διάγνωσης;»