Ασθένεια γενικά είναι η κατάσταση του οργανισμού που αποκλίνει από την υγεία. Υγεία είναι η κατάσταση πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας. Με άλλα λόγια υγιής είναι ένας άνθρωπος που αισθάνεται καλά σωματικά και ψυχικά και που έχει ομαλές σχέσεις με τους άλλους. Ωστόσο δεν σημαίνει ότι υφίσταται ασθένεια -με την ιατρική έννοια του όρου- κάθε φορά που απουσιάζει η υγεία.
Για να χαρακτηριστεί μία κατάσταση ως ασθένεια με την ιατρική έννοια του όρου, χρειάζονται, εκτός από το να αποκλίνει από την υγεία, δύο ακόμα προϋποθέσεις:
Η πρώτη είναι αυτή η απόκλιση από την υγεία να έχει μία τυπική πορεία στον χρόνο και μία τυπική κλινική εικόνα που επαναλαμβάνεται σε διάφορους ανθρώπους, ένα συγκεκριμένο σύνολο δηλαδή υποκειμενικών συμπτωμάτων και αντικειμενικών ευρημάτων που αντιστοιχεί στη συγκεκριμένη ασθένεια.
Η δεύτερη είναι αυτό το σύνολο συμπτωμάτων και σημείων να έχει μία γνωστή, συγκεκριμένη και αδιαφιλονίκητη αιτία ή σύνολο αιτίων.
Εάν μία κατάσταση του οργανισμού αποκλίνει από την υγεία και έχει μία τυπική κλινική εικόνα χωρίς όμως να είναι γνωστή η αιτία της (πληρείται δηλαδή η πρώτη αλλά όχι η δεύτερη προϋπόθεση), τότε χαρακτηρίζεται ως διαταραχή ή ως σύνδρομο.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, καμία απόκλιση από την ψυχική υγεία δεν συνιστά ασθένεια, γιατί καμία δεν πληροί την προϋπόθεση της γνωστής αιτιολογίας. Υπάρχει πληθώρα υποθέσεων για τις αιτίες διαφόρων καταστάσεων απουσίας ψυχικής υγείας, αλλά δεν υπάρχουν συγκεκριμένα, αδιαφιλονίκητα γνωστά αίτια γι αυτές.
Όμως πολλές φορές πληρείται η πρώτη προϋπόθεση, δηλαδή υφίστανται τυπικά, συγκεκριμένα σύνολα ψυχικών συμπτωμάτων που επαναλαμβάνονται σε διάφορους ανθρώπους και τα οποία αντιστοιχούν σε ψυχικές διαταραχές αλλά όχι σε ασθένειες.
Ασφαλώς υπάρχουν και πάρα πολλές περιπτώσεις απουσίας ψυχικής υγείας (ίσως και το 50% του συνόλου όπου απουσιάζει η ψυχική υγεία) που δεν εμπίπτουν ούτε καν στον ορισμό της ψυχικής διαταραχής, γιατί δεν ταιριάζουν με καμία τυπική κλινική εικόνα συνόλου συμπτωμάτων.
Θα πρέπει να τονίσουμε ότι η διαφοροποίηση της απουσίας της υγείας σε ασθένειες και διαταραχές (ή σύνδρομα) δεν είναι μόνο τυπική, αλλά και ουσιαστική. Δηλαδή το ότι δεν μιλάμε για μία οντότητα με γνωστή αιτία αλλά απλά για ένα σύνολο συμπτωμάτων και σημείων που ακολουθεί ένα πρότυπο, επιτρέπει στους περιγράφοντες επιστήμονες να αυθαιρετούν όσον αφορά τα κριτήρια για την αναγνώριση μίας κατάστασης κλονισμού της υγείας και σίγουρα υποβαθμίζει σημαντικά την αξία της διάγνωσης.
Φανταστείτε δηλαδή να πηγαίνατε σ’ έναν γαστρεντερολόγο και να του λέγατε ότι νοιώθετε συχνά ένα κάψιμο στην περιοχή του στομαχιού, ότι αυτό χειροτερεύει όταν είστε νηστικός και ότι υποφέρετε από δυσπεψία. Και αυτός να σας έλεγε, α, πάσχετε από «γαστρόκαυση» (φανταστικός όρος για χάρη του παραδείγματος). Και τι είναι η γαστρόκαυση γιατρέ; Γαστρόκαυση είναι μία κατάσταση όπου κάποιος έχει συχνά κάψιμο στην περιοχή τους στομαχιού το οποίο χειροτερεύει όταν είναι νηστικός και έχει και δυσπεψία. Δηλαδή η διάγνωσή του είναι απλά ένα αμπαλάρισμα ενός συνόλου συμπτωμάτων που εσείς του περιγράψατε, με τη διαφορά ότι έχει τώρα κολλημένη επάνω του την ετικέτα της διάγνωσης «γαστρόκαυση».
Είναι προφανές ότι μία τέτοια διάγνωση έχει πολύ λιγότερη βαρύτητα και σημασία από μία άλλη όπως π.χ. «έλκος δωδεκαδακτύλου» που είναι μία ασθένεια με τα ίδια συμπτώματα, αλλά με γνωστή αιτία η οποία μπορεί να διαπιστωθεί με αντικειμενικές παρακλινικές εξετάσεις: μία ανατομική βλάβη σαν πληγή στο αρχικό τμήμα του λεπτού εντέρου που έχει ως εκ τούτου και συγκεκριμένες και αιτιολογημένες θεραπευτικές προσεγγίσεις.
Πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι όλες οι διαγνώσεις στην ψυχιατρική είναι του τύπου «γαστρόκαυση». Αυτός είναι και ο λόγος που οι ψυχίατροι διαφωνούν συχνά μεταξύ τους, πολύ συχνότερα απ’ ό,τι συμβαίνει σε κάθε άλλη ειδικότητα, όσον αφορά την διάγνωση που αντιστοιχεί στο ίδιο άτομο. Επομένως αδίκως οι υποφέροντες από κλονισμό της ψυχικής τους υγείας ή οι συγγενείς τους επιμένουν μερικές φορές τόσο πολύ για να μάθουν την ακριβή διάγνωση.
Οι διαγνώσεις που δίνουμε ως ψυχίατροι έχoυν ασφαλώς μία αξία, διότι η επαναληπτικότητα που δείχνουν τα σύνδρομα ή οι διαταραχές μας βοηθούν να τα αντιμετωπίσουμε καλύτερα. Ωστόσο επειδή η κατάταξη των διαταραχών είναι λίγο-πολύ αυθαίρετη και κυρίως επειδή όταν μιλάμε για την ψυχή πιθανότατα να υπάρχουν πολλές βαθιές κοινές αιτίες για φαινομενικά εντελώς ανόμοιες κλινικές εικόνες, είναι καλό να γίνει γνωστό πως η ψυχιατρική διάγνωση είναι περιορισμένης σημασίας σε σχέση με αυτό που ισχύει για άλλες ιατρικές διαγνώσεις όπου η αιτία έχει ανακαλυφθεί και συγκεκριμενοποιηθεί.
Πέρα από το γεγονός ότι ο όρος «ασθένεια» δεν ταιριάζει στις ψυχικές διαταραχές για το λόγο ότι αυτές δεν έχουν γνωστό αίτιο, ο όρος αυτός δεν είναι κατάλληλος και για έναν ακόμα λόγο. Οι όροι «ασθένεια» ή «αρρώστια» δηλώνουν όπως φαίνεται από την ετυμολογία τους έλλειψη δύναμης (από το στερητικό «α» και τις λέξεις «σθένος» ή «ρώμη» που σημαίνουν δύναμη) και ελάττωμα ή έλλειμμα. Όμως ειδικά για τις ψυχικές διαταραχές που δεν είναι ψυχωτικές [1] ή όχι τόσο σοβαρές ώστε να χρειάζονται νοσηλεία, (ας τις πούμε όχι πολύ σοβαρές νευρωτικές [2]) η αιτία δεν είναι κάποιο ελάττωμα. Όπως είδαμε σύμφωνα με το μοντέλο που αναπτύξαμε στο άρθρο «Ποια είναι η αιτία των ψυχικών διαταραχών;», η καθοριστική αιτία γι αυτές τις ψυχικές διαταραχές είναι αρνητικές πεποιθήσεις για τον εαυτό που αποκτώνται κυρίως στην παιδική ηλικία.
[1] Ψυχωτικές είναι σε γενικές γραμμές οι διαταραχές όπου διαταράσσεται η επαφή του ατόμου με την πραγματικότητα εξ' αιτίας παράλογων ιδεών ή/και ψευδαισθήσεων. Για περισσότερες πληροφορίες κάντε κλικ εδώ.
[2] Ο όρος "νευρώσεις" ή "νευρωτικές διαταραχές" είναι παλαιότερος όρος που χρησιμοποιείται ακόμη ανεπίσημα για να περιγράψει τις ψυχικές διαταραχές που δεν είναι ψυχωτικές.
Οι νευρωτικές διαταραχές εκ πρώτης όψεως ταιριάζουν με αυτό που δηλώνουν ετυμολογικά οι όροι ασθένεια και αρρώστια, αφού εκείνος που υποφέρει απ’ αυτές φαίνεται σαν να έχει κάποιο ελάττωμα στον οργανισμό του και σαν να έχει χάσει τη δύναμή του. Δηλαδή νοιώθει και συμπεριφέρεται σαν να του λείπει κάτι, σαν να έχει κάποιο ελάττωμα, όμως στην πραγματικότητα δεν του λείπει τίποτα και δεν έχει κανένα ελάττωμα. Τότε γιατί φαίνεται σαν είναι έτσι; Διότι απλούστατα πιστεύει υποσυνείδητα ότι κάτι του λείπει, πιστεύει ότι είναι ελαττωματικός. Αυτή είναι η βαθύτερη ουσία του 99% των νευρώσεων.
Είναι σαν να έχεις ένα αυτοκίνητο που πάει αργά. Είναι πιθανό να πηγαίνει αργά, διότι όντως έχει κάποιο ελάττωμα η μηχανή του οπότε αντικειμενικά δεν μπορεί να πάει πιο γρήγορα. Υπάρχει όμως και η πιθανότητα να μπορεί να πάει πιο γρήγορα, αλλά να πηγαίνει αργά επειδή εκείνος που το οδηγεί πιστεύει ότι έχει ελάττωμα στη μηχανή του και φοβάται να πατήσει παραπάνω το γκάζι. Οι νευρώσεις ταιριάζουν καλύτερα στο δεύτερο παράδειγμα.
Έτσι μπορούμε να πούμε ότι οι νευρωτικές τουλάχιστον διαταραχές που είναι και οι πιο συχνές στον γενικό πληθυσμό δεν πληρούν τα κριτήρια για να θεωρηθούν όντως ασθένειες, διότι στην πραγματικότητα απ’ τους πάσχοντες δεν λείπει τίποτα, δεν έχουν κανένα ελάττωμα, όλα τους τα προβλήματα προέρχονται από τις αρνητικές πεποιθήσεις που έχουν -συνήθως υποσυνείδητα- για τους εαυτούς τους.
Βέβαια πολλοί άνθρωποι προτιμούν να βλέπουν την ψυχική τους διαταραχή ως συνέπεια ενός βιολογικού ελαττώματος και να θεωρούν τους εαυτούς τους ως ασθενείς με όλη τη σημασία της λέξης για τους εξής λόγους:
Ένας λόγος είναι ότι θεωρούν πως αν η ψυχική τους διαταραχή δεν είναι μία ασθένεια όπως π.χ. ο σακχαρώδης διαβήτης, τότε ευθύνονται γι αυτά με την έννοια ότι όπως λένε συχνά οι γύρω τους είναι απλά δειλοί, τεμπέληδες, κακομαθημένοι, αδιάφοροι, παράξενοι, ιδιότροποι, ψυχικοί αδύναμοι και φορείς ενός σωρού ακόμα ελαττωμάτων του χαρακτήρα.
Δεν είναι αλήθεια όμως ότι ή το ένα θα ισχύει (ότι είναι ασθενείς) ή το άλλο (ότι έχουν ελαττώματα χαρακτήρα). Υπάρχει μία τρίτη εξήγηση, αυτή που είπαμε πιο πάνω, δηλαδή ότι έχουν έντονες αρνητικές πεποιθήσεις για τον εαυτό τους, κάτι για το οποίο δεν ευθύνονται οι ίδιοι, αλλά οι εμπειρίες τους στην παιδική τους ηλικία και το επίπεδο της ευαισθησίας τους που είναι συνυφασμένο με το στάδιο εξέλιξης και την ευφυΐα του ανθρώπου. Για περισσότερα πάνω σ’ αυτό το θέμα μπορείτε να διαβάσετε τα άρθρα «Ποια είναι η πραγματική αιτία που νοιώθουμε δυσάρεστα συναισθήματα;», «Πώς οι εμπειρίες της παιδικής μας ηλικίας επηρεάζουν την αυτοεκτίμησή μας», «Τι είναι ευαισθησία και πώς επηρεάζει την αυτοεκτίμησή μας».
Ένας άλλος λόγος που συχνά οι άνθρωποι που υποφέρουν από νεύρωση προτιμούν να θεωρούν τους εαυτούς τους ως φορείς μίας ασθένειας με την κλασική ιατρική έννοια, είναι ότι τους απαλλάσσει από την περιπέτεια του να «σκαλίσουν» την ψυχή τους, να αγγίξουν περιοχές που πονάνε, να καταβάλουν κόπο για την θεραπεία τους. Στον βαθμό που η αιτία της νεύρωσής τους είναι μία βιολογική ανωμαλία όπως σε κάθε άλλη ασθένεια, το μόνο που χρειάζεται είναι να πάρουν κάποια φάρμακα και θα έχουν εκπληρώσει το καθήκον τους απέναντι στον εαυτό τους.
Αν κάποιος λοιπόν το μόνο που επιθυμεί είναι η πολύ ανθρώπινη ανάγκη για ανακούφιση από τον πόνο, θεωρεί ασύμφορο ή αδύνατο να καταπιαστεί με την επίλυση διαφόρων προβλημάτων που υποβόσκουν και χρονίζουν στην ζωή του, δεν έχει αντίρρηση πολύ συχνά να λαμβάνει επ’ αόριστον ψυχοφάρμακα, δεν τον συγκινεί ιδιαίτερα η ουσιαστική εξέλιξη της ψυχής του προς αληθινά ευτυχισμένες καταστάσεις ύπαρξης και αν φυσικά τα ψυχοφάρμακα όντως τον ανακουφίζουν αποτελεσματικά, τότε δεν υπάρχει κανένας λόγος να πάψει να βλέπει την ψυχική του διαταραχή ως ασθένεια με την κοινή ιατρική έννοια του όρου.
Ένας τρίτος λόγος που μερικές φορές οι άνθρωποι προτιμούν να βλέπουν την ψυχική τους διαταραχή ως ασθένεια, είναι ότι έτσι εξασφαλίζουν την στήριξη των άλλων. Είναι αλήθεια, ότι οι περισσότεροι άνθρωποι δεν γνωρίζουν άλλη εξήγηση για τις ψυχικές διαταραχές έξω από αυτές τις δύο: ασθένεια ή εκδηλώσεις ενός ελαττωματικού χαρακτήρα. Έτσι οι πάσχοντες από νευρωτικές ψυχικές διαταραχές είναι φυσικό να εμμένουν στην ιδέα ότι είναι κυριολεκτικά ασθενείς.
Σύμφωνα με το παραπάνω μοντέλο υπάρχει τρίτη εξήγηση για την αιτιολογία των νευρώσεων που είναι οι αρνητικές πεποιθήσεις για τον εαυτό και όχι κάποιο πραγματικό βιολογικό ελάττωμα. Παρ’ όλ’ αυτά τα ψυχικά συμπτώματα και η επίδραση στη ζωή των ανθρώπων που υποφέρουν απ’ αυτά είναι αληθινά και οι ίδιοι είναι απολύτως ειλικρινείς όταν παραπονούνται γι αυτά.
Επίσης η εκρίζωση της βαθύτερης αιτίας της ψυχικής τους διαταραχής (αρνητικές πεποιθήσεις για τον εαυτό) χρειάζεται πολλή προσεγμένη δουλειά και μεθοδολογία. Γι αυτούς τους λόγους οι άνθρωποι που υποφέρουν από νευρωτικές ψυχικές διαταραχές, καίτοι σύμφωνα με το παραπάνω μοντέλο δεν είναι πραγματικές ασθένειες με την έννοια ότι υπάρχει πραγματικό ελάττωμα, χρειάζονται το ίδιο μεγάλη προσοχή και φροντίδα από τους γύρω τους και από ειδικούς, όσο και οι πραγματικοί ασθενείς.
Η παραπάνω άποψη λοιπόν δεν διατυπώθηκε για να υποβαθμίσει τη σοβαρότητα των νευρωτικών ψυχικών διαταραχών – κάθε άλλο. Διατυπώθηκε με σκοπό να ενθαρρύνει όσους υποφέρουν απ’ αυτές να μη θεωρούν τους εαυτούς τους αρρώστους, δεδομένου μάλιστα ότι μια τέτοια θεώρηση επιδεινώνει άμεσα την κατάστασή τους. Αυτό συμβαίνει διότι η διαταραχή τους οφείλεται ακριβώς σε αρνητικές πεποιθήσεις για τους εαυτούς τους και το «είμαι άρρωστος (είμαι ελαττωματικός)» προσθέτει άλλη μία σοβαρή αρνητική πεποίθηση στις ήδη υπάρχουσες.