Όπως είδαμε στο άρθρο «Για τα δυσάρεστα συναισθήματά μας ευθύνονται οι αρνητικές πεποιθήσεις για τον εαυτό μας – θεωρητική υποστήριξη», τα δυσάρεστα συναισθήματα είναι στην ουσία κίνητρα για δράση. Ο μηχανισμός δε με τον οποίο παράγονται, βασίζεται ουσιαστικά σ’ ένα ψέμα για τον εαυτό μας που εξαπολύει ένας εσωτερικός κριτής κάθε φορά που κάτι δεν πάει καλά: «αφού συνέβη ή μπορεί να συμβεί αυτό το κακό ή αφού έκανες ή μπορεί να κάνεις αυτό το λάθος, άρα… δεν είσαι εντάξει όπως είσαι» που παράγει την εντολή «κάνε κάτι για να γίνεις καλύτερος (πιο δυνατός, πιο ικανός, πιο άξιος, πιο καλός, πιο θαρραλέος, πιο εργατικός κ.λπ.)». Αυτή η εντολή όσο παραμένει ανεκτέλεστη ισοδυναμεί με τα δυσάρεστα συναισθήματα που συνιστούν κίνητρο για ανάληψη δράσης απέναντι στο αρνητικό γεγονός.
Απ’ όλη αυτή τη διαδικασία εμείς συνειδητοποιούμε μόνο το αποτέλεσμα, δηλαδή τα δυσάρεστα συναισθήματα κι έτσι νομίζουμε ότι η αιτία τους είναι το όποιο εξωτερικό γεγονός. Η αυτοαμφισβήτηση και η συνεπαγόμενη εντολή αυτοβελτίωσης γίνονται υποσυνείδητα αν και πολλοί άνθρωποι από ένα σημείο κι έπειτα βάλλονται και συνειδητά εναντίον του εαυτού τους.
Είναι πολύ χρήσιμο να κατανοήσουμε ότι αυτός ο μηχανισμός, δηλαδή ανεπιθύμητο γεγονός → αυτοαμφισβήτηση → αρνητικό συναίσθημα → κίνητρο για αντιμετώπιση του αρνητικού γεγονότος, μπαίνει σε λειτουργία αυτόματα μέσα στην ψυχή του ανθρώπου εδώ και 30-40 χιλιάδες χρόνια. Γιατί από εκείνη την εποχή; Διότι από τότε είναι που άρχισε ο άνθρωπος να συνειδητοποιεί την ύπαρξη του εαυτού του και άρα γεννήθηκε έδαφος για αυτο-αμφισβήτηση.
Πράγματι, καθώς ο άνθρωπος εξελίσσεται και ωριμάζει ολοένα και περισσότερο, η επίγνωση της ύπαρξής του, του γεγονότος δηλαδή ότι υπάρχει ως μία αυτόνομη, χωριστή οντότητα, γίνεται όλο και πιο έντονη. Αυτό συνέβη καθώς εξελισσόταν ως είδος ανά τους αιώνες και αυτό γίνεται κι από την νεογνική μέχρι την ενήλικη ζωή του.
Εννοώ ότι ο άνθρωπος ως νεογνό, ως βρέφος και ως νήπιο μέχρι 2-3 ετών δεν έχει επίγνωση της ύπαρξής του ενώ στην ενηλικίωση έχει πλήρη ή σχεδόν πλήρη επίγνωση του εαυτού του . Ανάμεσα σ’ αυτές τις ηλικίες, δηλαδή από νήπιο 2-3 ετών έως ενήλικος, υπάρχουν όλες οι ενδιάμεσες διαβαθμίσεις αυτεπίγνωσης από το καθόλου μέχρι το πλήρως.
Η ίδια βαθμιαία ανάπτυξη της αυτεπίγνωσης συνέβη και από την αρχή της εμφάνισής της πριν από 30-40 χιλιάδες χρόνια (νηπιακή συνειδησιακή/ ψυχολογική ηλικία της ανθρωπότητας) μέχρι σήμερα (ενήλικη -για την ακρίβεια μάλλον εφηβική κατά μέσον όρο- συνειδησιακή/ ψυχολογική ηλικία της ανθρωπότητας). [1]
Μέχρι ενός ορισμένου σημείου εξέλιξης της αυτο-συνείδησης λοιπόν, ισχύουν δύο βασικά πράγματα: Πρώτο, ο πόνος της αυτο-αμφισβήτησης είναι σχετικά ήπιος έως μέτριος, τόσος όσο χρειάζεται για να λειτουργήσει ως κίνητρο για δράση. Δεύτερο, επειδή η εξέλιξη της αυτο-συνείδησης συμβαδίζει με την εξέλιξη της ευφυΐας, ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση να κατανοήσει ακόμα κάποιες λεπτές έννοιες όπως αυτές που θα δούμε παρακάτω. Γι αυτούς τους δύο λόγους, μέχρι ένα ορισμένο στάδιο εξέλιξης, ο μόνος τρόπος κινητοποίησής του για ορθή δράση (ή για διακοπή μιας λάθος δράσης) είναι ο μηχανισμός αρνητικό γεγονός → αυτοαμφισβήτηση → δυσάρεστο συναίσθημα – κίνητρο.
Από ένα ορισμένο σημείο εξέλιξης της αυτοσυνείδησης όμως και μετά, τα πράγματα αλλάζουν: Πρώτο, ο πόνος της αυτο-αμφισβήτησης (υπό τη μορφή των δυσάρεστων συναισθημάτων θλίψης, φόβου, ενοχής, θυμού κ.λπ.) γίνεται πολύ έντονος, συχνός και επίμονος, σε βαθμό που ο άνθρωπος παραλύει ψυχικά ή γίνεται επιρρεπής σε λάθη.
Με άλλα λόγια η λειτουργικότητά του όχι μόνο δεν αυξάνει από τον ψυχικό πόνο, αλλά κάμπτεται. Δεύτερο, από αυτό το στάδιο εξέλιξης της αυτοσυνείδησης [2] και της ευφυΐας του κι έπειτα, είναι πλέον σε θέση να κατανοήσει την λεπτή έννοια ότι οι πράξεις του δεν υποδηλώνουν το ποιος είναι, αλλά το ποιος πιστεύει ότι είναι και μπορεί επίσης να στραφεί προς τις πεποιθήσεις γύρω από τον εαυτό του για να τις διερευνήσει και να τις διαλύσει δεδομένου ότι δεν είναι αλήθεια.
Αυτοί οι δύο παράγοντες καθιστούν αναγκαία και εφικτή αντίστοιχα την αλλαγή τακτικής ζωής προκειμένου να κινείται αποτελεσματικά στη ζωή του ο άνθρωπος. Από την τακτική: «δυσάρεστο γεγονός → αυτοαμφισβήτηση (αρνητικές πεποιθήσεις για τον εαυτό που δεν είναι αλήθεια) → δυσάρεστα συναισθήματα – κίνητρο για δράση», στην τακτική: δυσάρεστο γεγονός → αυτοαποδοχή (μέσω διερεύνησης και κατάργησης των αρνητικών πεποιθήσεων για τον εαυτό) → ψυχική γαλήνη και αγάπη για τον εαυτό και τους άλλους που σε συνδυασμό με την ψύχραιμη επίγνωση των παραμέτρων του εκάστοτε προβλήματος λειτουργεί ως επαρκέστατο κίνητρο για την πλέον αποτελεσματική δράση.
[1] Οι ανθρωπολόγοι τοποθετούν την αυγή της αυτο-συνείδησης πριν από 30-40 χιλιάδες χρόνια περίπου, γιατί αυτής της ηλικίας είναι οι πιο παλιοί τάφοι. Το ότι οι άνθρωποι άρχισαν να δίνουν τόση σημασία και σεβασμό στο γεγονός του θανάτου ώστε να θάβουν σε τάφους τους νεκρούς τους, υποδηλώνει την ανάπτυξη επίγνωσης της ύπαρξής τους και ως εκ τούτου την επίγνωση και του θανάτου τους με όσο φόβο και δέος φέρνει αυτό το γεγονός.
[2] Σε ποιο βαθμό αυτοσυνείδησης θα φτάσει ένας άνθρωπος και σε ποια ηλικία της ζωής του, εξαρτάται από γενετικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες. Εκείνο που χρειάζεται να θυμόμαστε είναι ότι δεν φτάνουν όλοι οι άνθρωποι της ίδιας εποχής της ανθρωπότητας, στο ίδιο επίπεδο αυτοσυνείδησης ούτε το όποιο επίπεδο το κατακτούν στην ίδια ηλικία. Στην ίδια ανθρωπολογική εποχή υπάρχουν ταυτόχρονα άνθρωποι που από τα 14 τους φτάνουν σε επίπεδα αυτοσυνείδησης που άλλοι δεν φτάνουν ποτέ, ακόμα κι όταν γεράσουν.
